હંસરાજ ખાસ કરીને હિમાલય તથા ગોવા વિસ્તારમાં થાય છે. એને બાગ બગીચા તથા કુંડામાં ઉગાડી શકાય છે. મુંબઈ અને મહારાષ્ટ્રમાં પણ ઘણે ઠેકાણે એ જોવા મળે છે. ભીની જમીનમાં એ ઊગી નીકળે છે. એનો નાનો છોડ હોય તે ખૂબ જ સોહામણો લાગે છે અને કાળી દાંડી તથા નાના પાન હોય છે મહારાષ્ટ્રમાં ઘણા લોકો રાતી રીસામણી તરીકે પણ ઓળખે છે.
એનાં પાન જુદી જુદી જાતના હોય છે. એના છોડ કયાંક નાના-મોટા જોવામાં આવે છે. એને કેટલાક લોકો જુદી જુદી જાત વર્ણવે છે. બાળકોના નાના મોટા દર્દોમાં એ ખૂબ જ અકસીર ગુણ ધરાવે છે. સામાન્ય રીતે બાળકોને તાવ આવે ત્યારે હંસરાજનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. હંસરાજના પાનને પાણી સાથે વાટી તેનો રસ કાઢવામાં આવે છે અને તેમાં સાકર નાખીને બાળકને અપાય છે.
ઘણીવાર બાળકોને રતવા થયો હોય ત્યારે તેના સોજા ઉપર પણ આ રસ લગાડી શકાય છે. આ શરબત મોટી વ્યક્તિને પણ એટલું જ ગુણકારી નીવડે છે. એનાથી વધુ પ્રમાણમાં લેવાય તો ઊલટી કરાવે છે અને તે દ્વારા શરીરમાં વધેલો કફ બહાર કાઢે છે. એનાથી શીતળતા આવે અને સ્નિગ્ધતા રહે છે.
બાળકો માટે હંસરાજ સારી દવા ગણાય છે. થોડી માત્રામાં એ આપી શકાય. એનાં પંચાંગનો રસ કાઢી શરબત બનાવી શકાય છે. આ રસના ઉપયોગથી ખાંસી, કફ, તાવ વગેરે મટે છે. એ પાંચથી દસ ગ્રામ જેટલું આપી શકાય. આમાં યોગ્ય માત્રામાં બાળકોને આ શરબત આપવામાં આવે તો ખાંસીમાં ઘણી રાહત થાય છે. આ શરબત વધુ પ્રમાણમાં લેવાય તો ઊલટી થાય છે પણ સાથે કફને પણ બહાર કાઢી લાવે છે.
વાળની સમસ્યામાં હંસરાજ નો ઉપયોગ કરવાના ફાયદા હંસરાજ ના પાન પાણીમાં નાંખીને તેને માથાની ચામડી પર લગાવો અને તેને વાળમાં લગાવો, વાળ કાળા અને લાંબા થાય છે. બાળકો માટેની દવા તૈયાર કરવામાં હંસરાજનો ઘણો ઉપયોગ થાય છે. નાનાં બાળકોને ખાંસી શરદી તાવ વગેરે નાની મોટી ફરિયાદ રહેતી હોય તો તે સમયે હંસરાજનું બનાવેલું શરબત પીવડાવવાથી બાળકને ઘણી રાહત મળશે.
હંસરાજના તમામ ભાગોને 10 ગ્રામ, 5 ગ્રામ આલ્કોહોલ 1 ગ્રામ નાની એલચી, 1 ગ્રામ ગિલોય અને 10 ગ્રામ સાકર નાખીને માખણમાં નાખીને 7-8 દિવસ સુધી લેવાથી, નાકમાંથી લોહી નીકળતું બંધ થાય છે અને નાકમાંથી નીકળતી લાળને પણ દૂર કરે છે.
હંસરાજ 60 ગ્રામ, ખાટમી બીજ 12 ગ્રામ ખૂબ બાજી બીજ 12 ગ્રામ, બેદાણા 6 ગ્રામ અને બનાસાના ફૂલો, તેને રાત્રે પાણીમાં પલાળીને 150 ગ્રામ ખાંડની ચાસણી પીવો. આમાં 15-15 મિલિલીટર લેવાથી દમ અને ખાંસીમાં ફાયદો થાય છે. છાતીના દુખાવામાં તે ફાયદાકારક છે.
હંસરાજનું પંચાગ પાણી સાથે પીસીને પીવું અને કપડા ઉપર લગાવવાથી પેશાબમાં રાહત મળે છે. હંસરાજ ના પાંદડા પીસીને તેનું સેવન કરવું ફાયદાકારક છે (તાવની સાથે આખા શરીર પર નાના-નાના પિમ્પલ્સ આવે છે.) તેમાં થોડી માત્રામાં લસણ મિક્સ કરીને તેને લગાવવાથી વિશેષ ફાયદા થાય છે.
ઘરગથ્થુ ઉપચાર માટે ઘણા લોકો ઘરમાં જ કુંડીમાં એનાં છોડ ઊગાડે છે અને જરૂર પડે ત્યારે તેનો ઉપયોગ કરે છે. ખાસી અને કફ એ સર્વ રોગોનું મૂળ છે. હંસરાજ તેને મટાડે છે. હંસરાજ 30 મિલી પાણીમાં 30 ગ્રામ આદુ પલાળીને સવારે સુગર કેન્ડી મિક્સ કરીને ઉનાળાની ઋતુમાં તેનો ઉપયોગ કરવાથી ગળાની બળતરા અને સૂકી ઉધરસ મટે છે.