1. સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગ
સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગ ફક્ત ભારતનો જ નહીં પરંતુ આ ધરતીનો પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ માનવામાં આવે છે. આ મંદિર ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલું છે. શિવપુરાણ અનુસાર, જ્યારે દક્ષ પ્રજાપતિએ ચંદ્રને ક્ષય રોગનો શ્રાપ આપ્યો હતો, ત્યારે ચંદ્રએ આ સ્થાન પર ધ્યાન કર્યું અને આ શ્રાપથી મુક્તિ મેળવી. એવું પણ કહેવામાં આવે છે કે આ શિવલિંગની સ્થાપના ખુદ ચંદ્રદેવે જ કરી હતી. વિદેશી આક્રમણને કારણે આ 17 વખત નાશ પામ્યું છે. દરેક વખતે તે નાશ પામે છે અને ફરી નવું બનવાનું ચાલુ રાખે છે.
2. મલ્લિકાર્જુન જ્યોતિર્લિંગ
આ જ્યોતિર્લિંગ આંધ્રપ્રદેશમાં કૃષ્ણ નદીના કાંઠે શ્રીસૈલ નામના પર્વત પર સ્થિત છે. આ મંદિરનું મહત્વ ભગવાન શિવના કૈલાસ પર્વત જેવું જ કહેવાય છે. ઘણા ધાર્મિક ગ્રંથો તેના ધાર્મિક અને પૌરાણિક મહત્વને સમજાવે છે. કહેવાય છે કે આ જ્યોતિર્લિંગની મુલાકાત લેવાથી જ બધા પાપોથી મુક્તિ મળે છે. એક દંતકથા અનુસાર, જ્યોતિર્લિંગ જ્યાં સ્થિત છે, તે પર્વત પર શિવની પૂજા કરવાથી અશ્વમેધ યજ્ઞ સમાન પુણ્ય ફળ મળે છે.
3. મહાકાળેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ
આ જ્યોતિર્લિંગ મધ્ય પ્રદેશની ધાર્મિક રાજધાની તરીકે ઓળખાતા ઉજ્જૈન શહેરમાં સ્થિત છે. મહાકાળેશ્વર જ્યોતિર્લિંગની વિશેષતા એ છે કે તે એકમાત્ર દક્ષિણમુખી જ્યોતિર્લિંગ છે. અહીં દરરોજ સવારે થતી ભસ્મ આરતી આખા વિશ્વમાં પ્રખ્યાત છે. વય વધારવા અને વય સંબંધિત સંકટથી બચવા ખાસ કરીને મહાકાળેશ્વરની પૂજા કરવામાં આવે છે. ઉજ્જૈનના રહેવાસીઓ માને છે કે ભગવાન મહાકાળેશ્વર તેમના રાજા છે અને તેઓ ઉજ્જૈનનું રક્ષણ કરી રહ્યા છે.
4. ઓમકારેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ
ઓમકારેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ મધ્યપ્રદેશના પ્રખ્યાત શહેર ઇન્દોરની નજીક સ્થિત છે. આ જ્યોતિર્લિંગ જ્યાં આવેલું છે, તે સ્થળે નર્મદા નદી વહે છે અને ડુંગરની આજુબાજુ વહેતી નદી ૐ આકાર બનાવે છે. ‘ઓમ’ શબ્દ બ્રહ્માના મુખમાંથી નીકળ્યો છે. તેથી કોઈપણ ધાર્મિક ગ્રંથ અથવા વેદનું પાઠ ૐ સાથે કરવામાં આવે છે. આ જ્યોતિર્લિંગ ઓમકાર અર્થાત્ ૐ જેવું આકાર ધારણ કરેલ છે, તેથી જ તે ઓમકારેશ્વર તરીકે ઓળખાય છે.
5. કેદારનાથ જ્યોતિર્લિંગ
કેદારનાથમાં સ્થિત જ્યોતિર્લિંગ ભગવાન શિવના 12 મોટા જ્યોતિર્લિંગોમાં આવે છે. તે ઉત્તરાખંડમાં આવેલું છે. બાબા કેદારનાથનું મંદિર બદ્રીનાથના માર્ગમાં આવેલું છે. કેદારનાથ સમુદ્ર સપાટીથી 3584 મીટરની ઉંચાઇ પર સ્થિત છે. કેદારનાથનું વર્ણન સ્કંદ પુરાણ અને શિવ પુરાણમાં પણ જોવા મળે છે. આ મંદિર ભગવાન શિવને ખૂબ જ પ્રિય છે. જેમ કૈલાસ મહત્વપૂર્ણ છે તેમ શિવએ પણ કેદાર ક્ષેત્રને મહત્વ આપ્યું છે.
6. ભીમાશંકર જ્યોતિર્લિંગ
ભીમાશંકર જ્યોતિર્લિંગ મહારાષ્ટ્રના પૂના જિલ્લામાં સહ્યાદ્રી નામના પર્વત પર સ્થિત છે. ભીમાશંકર જ્યોતિર્લિંગ મોટેશ્વર મહાદેવ તરીકે પણ ઓળખાય છે. આ મંદિર વિશે એવી માન્યતા છે કે જે ભક્ત આ મંદિરની મુલાકાત દરરોજ સવારે સૂર્ય ઉગે પછી આદર સાથે આરાધના કરે છે, તેના સાત જન્મોનાં પાપો દૂર થાય છે અને તેમના માટે સ્વર્ગ તરફ જવાના માર્ગ ખુલી જાય છે.
7. કાશી વિશ્વનાથ જ્યોતિર્લિંગ
વિશ્વનાથ જ્યોતિર્લિંગ ભારતના 12 જ્યોતિર્લિંગોમાંનું એક છે. તે ઉત્તર પ્રદેશમાં કાશી નામના સ્થળે સ્થિત છે. કાશી તમામ ધાર્મિક સ્થળોમાં સૌથી વધુ મહત્વ ધરાવે છે. તેથી, તમામ ધાર્મિક સ્થળોએ કાશીનું ખૂબ મહત્વ હોવાનું કહેવાય છે. આ સ્થાનની માન્યતા એ છે કે પ્રલય પછી પણ, આ સ્થાન રહેશે. તેની સુરક્ષા માટે, ભગવાન શિવ આ સ્થાન તેમના ત્રિશૂળ પર ધારણ કરશે અને પ્રલય સમાપ્ત થયા પછી કાશીને ફરીથી તેની જગ્યાએ મૂકશે.
8. ત્ર્યંબકેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ
આ જ્યોતિર્લિંગ ગોદાવરી નદીની નજીક મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના નાસિક જિલ્લામાં સ્થિત છે. આ જ્યોતિર્લિંગની નજીકમાં બ્રહ્મગિરિ નામનો પર્વત છે. ગોદાવરી નદી આ પર્વતથી શરૂ થાય છે. ભગવાન શિવનું એક નામ ત્ર્યંબકેશ્વર પણ છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે ગૌતમ ઋષિ અને ગોદાવરી નદીના આગ્રહથી ભગવાન શિવને અહીં જ્યોતિર્લિંગ સ્વરૂપમાં રહેવું પડ્યું હતું.
9. વૈદ્યનાથ જ્યોતિર્લિંગ
શ્રી વૈદ્યનાથ શિવલિંગને તમામ જ્યોતિર્લિંગોની ગણતરીમાં નવમું સ્થાન અપાયું છે. લ ભગવાન શ્રી વૈદ્યનાથ જ્યોતિર્લિંગનું મંદિર જ્યાં આવેલું છે તેને વૈદ્યનાથ ધામ કહે છે. આ સ્થળ ઝારખંડ રાજ્યના સંથાલ પરગણાના દુમકા નામના જિલ્લામાં આવે છે, જે પહેલા બિહારમાં હતું.
10. નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ
આ જ્યોતિર્લિંગ ગુજરાતની સીમાંમાં દ્વારકા સ્થાને સ્થિત છે. શાસ્ત્રોમાં, ભગવાન શિવ સર્પોના દેવ છે અને નાગેશ્વરનો સંપૂર્ણ અર્થ સર્પનો દેવ છે. ભગવાન શિવનું બીજું નામ પણ નાગેશ્વર છે. નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ પણ દ્વારકા પુરીથી 17 માઇલ દૂર છે. આ જ્યોતિર્લિંગના મહિમામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જે વ્યક્તિ અહીં પૂર્ણ નિષ્ઠા અને શ્રદ્ધાથી દર્શન માટે આવે છે તેની બધી ઇચ્છાઓ પૂર્ણ થાય છે.
11. રામેશ્વરમ જ્યોતિર્લિંગ
આ જ્યોતિર્લિંગ તમિલનાડુ રાજ્યના રામનાથ પુરમ્ નામના સ્થળે સ્થિત છે. ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગોમાંનું એક, આ સ્થાન હિન્દુઓના ચાર ધામોમાંનું પણ એક છે. આ જ્યોતિર્લિંગ વિશે એક માન્યતા છે કે, તેની સ્થાપના ખુદ ભગવાન શ્રી રામ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. આ જ્યોતિર્લિંગને ભગવાન રામની સ્થાપનાને કારણે ભગવાન રામનું નામ રામેશ્વરમ આપવામાં આવ્યું છે.
12. ઘૃષ્ણેશ્વર મંદિર જ્યોતિર્લિંગ
ઘૃષ્ણેશ્વર મહાદેવનું પ્રખ્યાત મંદિર મહારાષ્ટ્રના સંભાજીનગર નજીક દૌલાતાબાદ નજીક આવેલું છે. તે ઘૃષ્ણેશ્વર અથવા ઘુશ્મેશ્વર તરીકે પણ ઓળખાય છે. દૂર-દૂરથી લોકો અહીં દર્શન કરવા અને આધ્યાત્મિક શાંતિ મેળવવા આવે છે. ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગોમાં આ છેલ્લું છે. બૌદ્ધ સાધુઓ દ્વારા બનાવવામાં આવેલી પ્રખ્યાત એલોરા ગુફાઓ આ મંદિરની નજીક સ્થિત છે. અહી જ શ્રી એકનાથજી ગુરુ અને શ્રી જનાર્દન મહારાજની સમાધિ પણ છે.